door Jan van Groesen

De verrassende en voor velen verbijsterende Nederlandse verkiezingsuitslag van woensdag 22 november heeft in binnen- en buitenland forse commotie teweeggebracht die niet snel zal verdwijnen. Vijf weken na dato zijn de emoties enigszins bekoeld, maar het is een hete twistappel die is toegevoegd aan de toch al sterk gepolariseerde Nederlandse samenleving. “Bereid u maar voor op constante onenigheid en turbulentie”, zou je de burger willen toeroepen. Het voorbeeld van het Amerika van Donald Trump heeft hier een grote voorspellende waarde.

In de eerste weken na de onwerkelijke uitkomst van de stembus is in Den Haag door de politiek en ook breder door opinieleiders enigszins aarzelend een poging tot analyse ondernomen, zonder dat deze het electoraat al helderheid heeft verschaft wat er precies is gebeurd. Niet uitgesloten is dat potentiële commentatoren terughoudend zijn om een duidelijke visie te geven in verband met de gevoeligheid van deze onverwachte, want naar extreemrechts overhellende uitslag.

Voor Europa staat vast dat de uitslag van de Nederlandse stembus een zoveelste aberratie is binnen de EU van de toenemende extreme invloed die de Europese verbondenheid dreigt aan te tasten. Men is in Brussel zeer bevreesd dat er voortaan vanuit Den Haag veel euroscepsis en anti-europese sentimenten zullen opklinken. In Nederland overheerst tot nu toe de gedachte dat een groot deel van de bevolking zich niet gehoord voelt door de politiek en daarover een gezamenlijk signaal heeft willen afgeven. Ook  de wereld van de wetenschap heeft zich over de kwestie ontfermd maar is nog niet met een aanprekende, structurele verklaring gekomen. Slechts professor Mariska Kret, hoogleraar bij cognitieve psychologie in Leiden, trok de conclusie “dat de mens een piratenbrein heeft waardoor hij steeds in dezelfde valkuilen trapt en waardoor we in de tentakels van populisten verstrengeld raken”.

Het torentje

Maar daarmee is de vraag niet beantwoord hoe Geert Wilders zich van een extreme anti-constitutionele oproerkraaier, die jarenlang het establishment kleineerde en provoceerde met de rechtsstaat ondermijnende opinies, plotseling de weg ziet geplaveid naar de regeringsmacht in Den Haag. Wilders-in-het-torentje is voor democratisch gezinde burgers een werkelijke anomalie. Niet voor niets waren velen na de verkiezingsuitslag met stomheid geslagen.

Zorgwekkend is dat deze uitslag met een ongeziene bandbreedte een vast patroon van het electorale veld doorbrak zoals dit zich de laatste decennia had gemanifesteerd. Al meer dan twintig jaar heeft het bevolkingssegment dat gevoelig is voor rechtse en extreemrechtse ideeën in Nederland , niet meer dan eenvijfde van het electoraat bedragen. Dat gold voor Fortuyn aan het begin van deze eeuw, evenzeer nadien in peilingen en/of verkiezingen voor Verdonk, voor Baudet en voor Wilders.  De verrassende en grote doorbraak van Wilders en andere rechtse partijen naar een kwart van het kiezerspotentieel nu, zou dus een bijzondere oorzaak kunnen hebben.

De journalistieke sector

Bij het zoeken naar die andere mogelijkheid, wordt de maatschappelijke sector van de journalistiek vaak vergeten, onbedoeld of bewust omdat men wellicht terughoudend wil zijn met het uiten van kritiek op de nieuwsmedia. Dit is vreemd omdat, zeker in dit digitale tijdperk, het domein van de journalistiek grotendeels en soms volledig sturend is voor de beeldvorming in de moderne samenleving. Veel journalisten beseffen nauwelijks hoezeer hun bijdrage het collectieve gemoed van de burgers bepaalt. Ik doel hiermee specifiek op de nieuwssector van de journalistiek, niet de columnisten, de commentatoren en de duiders. Natuurlijk zijn er bij vele nieuwsorganisaties nog individuele journalisten actief die het vak uitstekend beheersen en die kwalitatief goed werk verrichten, gelukkig maar. Ik doel echter op de grote meerderheid van nieuwsjournalisten die 24 uur per dag via de mainstreammedia, gedrukt of audiovisueel, via podcasts en via sociale media de samenleving voeren of overvoeren met nieuws of wat daarvoor moet doorgaan. Ze vertonen ook vaak kopieergedrag en tezamen met de vele herhalingen die via tientallen verschillende kanalen tot je komen, heeft deze activiteit een forse greep op de samenleving. Ongemerkt lijkt dit de dominante maatschappelijke factor die sinds kort plotseling verrassende golfbewegingen veroorzaakt onder het electoraat. Zie de buitensporige schommelingen die zich de laatste drie jaar hebben voorgedaan bij verkiezingen en/of peilingen rond de ontwikkeling van de  BBB, de NSC en de PVV.

Onafhankelijk en onpartijdig

De journalistiek behoort volgens haar oorspronkelijke taak bewaker te zijn van het democratische proces door de burger zo goed mogelijk, onafhankelijk, onpartijdig en evenwichtig, te informeren  over de relevante dagelijkse maatschappelijke ontwikkeling. Daartoe was aan het begin van de recente verkiezingscampagne notabene ook alle gelegenheid. Bij de meeste politieke partijen bleek zowaar de uniforme gedachte te leven dat men een inhoudelijke campagne wilde voeren waarbij vijf onderwerpen centraal zouden moeten staan, te weten migratie, woningnood, gezondheidszorg, veiligheid en bestaanszekerheid. Echter gedurende de campagne werd er slechts in oneliners en leuzen over gesproken, waarbij de journalistiek weinig moeite deed om de politiek kritisch te bevragen en daarmee de discussie te verbreden. Kennelijk waren veel journalisten zich niet bewust van hun verantwoordelijkheid om de burger inhoudelijk te informeren en was het scorebord hun toeverlaat. De one-issue-discussie leverde bij voortduring slagzinnen-journalistiek (slogan journalism) op. Dat gold zowel voor de geschreven journalistiek, gedrukt en online, als de audiovisuele en de digitale. De armoede van de journalistieke aanpak sprong er op bizarre wijze uit toen de nieuwsmedia als bij afspraak gedurende drie weken, van ‘s-morgens vroeg tot ’s-avonds laat slechts in e e n onderwerp geïnteresseerd leken te zijn, namelijk de vraag of Pieter Omtzigt de functie van premier zou willen bekleden. Op datzelfde moment was voor iedereen duidelijk dat deze unisono en omnipotente aandacht volstrekt irrelevant was. Honderden journalisten die zich met niet aflatende ijver wierpen op een onderwerp dat toen, ruim voor de allesbepalende verkiezingsdag, geen zweem van feitelijkheid kende. De burger kreeg er een nare smaak van in de mond.

Het buitenland ontbrak

Wie de media op de voet heeft gevolgd, ontkwam niet aan de indruk dat de politieke partijen van rechts veel meer belangstelling genoten van de journalisten dan van links en dat uitsluitend binnenlandse onderwerpen vigeerden. Het grote buitenland ontbrak bij veel nieuwsmedia vrijwel volledig. Het was een ongewoon tafereel voor een open samenleving als de Nederlandse waarvoor als prominent en oprichtend lid van de EU de buitenwereld van vitaal belang is, zeker op een moment dat er twee oorlogen worden gevoerd waarvan de agressie ook het belang van Nederland raakt.

Wellicht had dan ook informatie kunnen worden gedeeld dat Geert Wilders zich in zijn greep naar de macht tijdens de campagne een gewillig aanhanger van Donald Trump betoonde. Een element van niet geringe relevantie. Het “echte Nederlanders eerst”-denken van Geert Wilders is een-op-een ontleend aan het “America first”-motto van Trump waarmee hij de Amerikaanse burger dreigend waarschuwde “If you don’t fight like hell, you’re not going to have a country anymore.” Trumps fight-like-hell-speech leidde op 6 jan. 2021 rechtstreeks tot de opstand tegen het Amerikaanse parlement. We weten inmiddels dat als gevolg van Trumps gedrag de Amerikaanse democratie in groot gevaar verkeert als gevolg van de verstikkende polarisatie tussen extreem rechts en de Democratische partij. We weten ook dat de hang naar eigen-volk-eerst in veel landen een onrustbarende opgang maakt en dat een mediacratie als Nederland daarvoor erg ontvankelijk is.

Niet langer doen alsof

In een recent opiniestuk in de New York Times waarschuwt Robert Kagan, gerespecteerd historicus en politiek wetenschapper van de Georgetown university, voor de mogelijke uitkomst. “A Trump dictatorship is increasingly inevitable. We should stop pretending”, aldus Kagan. “There is a clear path to dictatorship in the United States, and it is getting shorter every day. So why is anyone behaving like normal?”. Met Trump deelt Wilders zijn grote bewondering voor de leiderschapskwaliteiten van Vladimir Putin. Waar dat in het buitenlandbeleid van een Nederlandse regering onder premier Wilders toe kan leiden, roept grote vraagtekens op. Met het oog op de levering van F-16’s zal Oekraïne er niet gerust op zijn.

Waar Kagan op duidt, zou men zich in Nederland ook kunnen aantrekken. Het was tijdens de recente verkiezingscampagne meer dan opvallend dat veel Nederlandse journalisten Geert Wilders als een gewoon politicus hebben behandeld en dit ook na de stembusuitslag zijn blijven doen. Het is al door vele commentatoren opgemerkt en ik wil het hier herhalen omdat het zo’n grote impact heeft op het denken in de Nederlandse samenleving. Het is in dit verband ook vreemd omdat juist Wilders bij herhaling uitdraagt dat journalisten “tuig van de richel” zijn, een uitspraak die hij desgevraagd na de verkiezingen niet wil terugnemen. Lieke Marsman, schrijver en dichter, roept in een recente column in NRC Handelsblad uit “De NPO heeft Wilders salonfähig gemaakt” , door extreemrechtse politici uit te nodigen en ze niet te factchecken. Volgens Marsman heeft jarenlang neoliberaal afbraakbeleid de deur naar Wilders’ zondebokpolitiek wagenwijd opengezet, “en in de media vond men het spektakel. Tijd dat we het begrip journalistieke onafhankelijkheid opnieuw invullen”, aldus Marsman.

Het zijn behartenswaardige woorden van de voormalige dichter des vaderlands, die aandacht verdienen. Als betrokken waarnemer meen ik trouwens dat het niet alleen de NPO betreft, maar bepleit ik hier dat de woorden van Marsman veel breder, naar de gehele sector van de nieuwsmedia worden getrokken. Het is onbegrijpelijk dat veel journalisten Wilders als de spektakelman zien die hun aandacht verdient, terwijl hij jarenlang zijn democratie-ondermijnende aard heeft geëtaleerd en dat ook na de verkiezingsuitslag onverkort zal blijven doen.

Verstikkend nationalisme

Provocatie, buitenlanderhaat en extremisme vormen het levenselixier van Geert Wilders. Dat de Nederlandse journalistiek deze werkelijkheid niet duidelijker voor de burger heeft geëxposeerd is zeer te betreuren aangezien de ruk naar rechts het beeld van Nederland plotseling heeft doen veranderen van een lichtbaken van tolerantie en liberalisme in de wereld naar een bolwerk van onverdraagzaamheid en verstikkend nationalisme. Vooral in Brussel resoneert de uitslag van de Nederlandse stembus als een onthutsend waarschuwingsschot voor Europa en de Europese Unie. Viktor Orbán heeft ongetwijfeld al zijn lijntje naar Wilders uitgelegd.

Natuurlijk kent de uitslag van de Nederlandse verkiezingen een legitieme basis en dient deze voluit te worden gerespecteerd. Maar de verrassende uitkomst zou bij uitstek voor journalisten de aanleiding moeten zijn om bij zichzelf te rade te gaan of zij zich lenen voor het uithollen van de maatschappelijke normen en of de oorspronkelijke taak van de journalistiek in een democratie niet al uit het gezichtsveld is verdwenen.

Verantwoording afleggen

Voor de toekomstige geloofwaardigheid van de Nederlandse journalistiek is het daarom een passende noodzaak verantwoording af te leggen aan de burger. Niet langer door middel van het instituut van ombudsman of een commentaar van de hoofdredactie, maar door een structurele  (eenmaal per maand) uitvoerige publicatie van de hoofdredactie over het gevoerde journalistieke beleid en de criteria die bij de selectie van het nieuws worden gehanteerd. De burger heeft er recht op wil hij zijn democratische stem nog laten horen.

De noodzaak hiertoe klemt des temeer in dit digitale tijdperk nu zich door AI (kunstmatige intelligentie) gedreven journalistiek aandient waaraan bronvermelding vaak ontbreekt en waarvan de afkomst niet onmiddellijk duidelijk is.

Jan van Groesen

Stichting Media-Ombudsman Nederland.

(28-12-2023)