De media hebben ons misleid over Keulen. Met waarschijnlijk niet meer terug te draaien ingrijpende politieke gevolgen. Daarvoor is de journalistiek verantwoordelijk.

„Anonieme politiebronnen” werden gretig en zonder schroom geciteerd. Want volgens de heersende leer kun je je als krant, radio, tv of website niet veroorloven niet te publiceren als alle andere media dat wel doen. Hoewel, het duurde even voordat de berichtgeving over Keulen op gang kwam. Frank Überall, voorzitter van de Duitse journalistenvereniging, legde op 5 januari uit waarom: „Journalisten moeten informeren, maar niet speculeren. Zolang niet duidelijk is wie verantwoordelijk zijn, moet je terughoudend zijn.”

Een gotspe. Want nu weten we: „De overgrote  meerderheid van de verdachten komt uit Algerije of Marokko. Onder hen zijn 30 Marokkanen, 27 Algerijnen, drie Tunesiërs, vier Irakezen, drie Duitsers en twee Syriërs”. (NRC, papieren editie 16 februari). Echter, op 7 januari berichtte  de website nrc.nl:  „De groep mannen die  op Oudejaarsavond op het plein voor  de dom van Keulen vrouwen hebben  aangerand en beroofd, bestaat voor  een groot deel uit Syrische asielzoekers. Dat meldt de Duitse krant Welt am Sonntag op basis van anonieme politiebronnen. Daarmee spreken de agenten beweringen tegen van de Keulse politiechef Wolfgang Albers die dinsdag verklaarde niet te weten wat de nationaliteit is van de daders”.

Nieuwsuur

Diezelfde 7 januari onthulde Nieuwsuur wat „anonieme agenten” hadden gezien en gehoord: het verscheuren van verblijfsvergunningen met een grijns op het gezicht en de uitspraak: „Jullie kunnen me niets maken, ik haal morgen een nieuwe”. En: „Ik ben Syriër, jullie moeten me vriendelijk behandelen. Mevrouw Merkel heeft me uitgenodigd.”

Syrische mannen waren na 7 januari niet langer oorlogsvluchtelingen die zorg  en toewijding verdienen; ze waren verworden tot „testosteronbommen” die „onze vrouwen” bedreigen. Ook gematigde politici gingen nu dingen zeggen die zij vóór Nieuwjaar nooit over hun lippen hadden kunnen krijgen. Voor de politiek komen de nieuwe feiten te laat. Voor vluchtelingen is een  andere koers uitgezet: meer hekken.  Nu kun je zeggen, zoals verslaggevers vaak doen, achteraf is alles veel duidelijker, maar ga eens in de schoenen van de journalist ter plekke staan. Je vangt iets op, gaat te rade bij getuigen en politiemensen die willen praten en hoort wat verontrustend is en misschien de maatschappelijke vrede verstoort. Moet de verslaggever dan met publicatie wachten tot de rechtszaak of het officiële onderzoek?

Mijn antwoord is: ja, als journalist moet je wachten; in elk geval totdat je het nieuws uit ten minste twee, liefst drie van elkaar onafhankelijke bronnen bevestigd hebt gekregen. Inderdaad: achteraf is alles altijd veel duidelijker. Alleen in Keulen was alles van meet af aan al duidelijk. Nieuwsuur had het over „verblijfsvergunningen” die verscheurd werden. Maar een verblijfsvergunning is in Duitsland, net als in Nederland, een plastic kaartje, dat je niet zo gemakkelijk verscheurt. Alleen wie net in Duitsland is aangekomen, krijgt een papieren Bescheinigung über die Meldung als Asylsuchender. Zodra de asielaanvraag loopt, wordt de Asylsuchender een Asylbewerber met plastic ID-kaart.

Deze mensen, die dus kennelijk net uit Syrië waren aangekomen, hadden tegen agenten gezegd: „Ik ben Syriër, jullie moeten mij vriendelijk behandelen. Mevrouw Merkel heeft mij uitgenodigd”. Dat heeft een „anonieme agent” gehoord. Als journalist heb ik regelmatig verkeerd in situaties waar de politie en een massa mensen tegenover elkaar stonden. Het lawaai is enorm. Je kunt nauwelijks horen wat degene zegt die naast je staat. Die „anonieme agent” moet of erg goede oren hebben, of hij moet dichtbij hebben gestaan, nota bene in een situatie die, volgens niet-anonieme politiebronnen, zo chaotisch en gevaarlijk was dat men vreesde dat er doden zouden kunnen vallen.

Staatsanwalt

Ik heb de Staatsanwalt in Keulen gebeld om te vragen hoe de agent in deze chaos, midden in de nacht, kon zien dat het een Syriër was, die zei dat hij door mevrouw Merkel was uitgenodigd. En ik heb gevraagd in welke taal deze Syriër dit had gezegd. De Syrische vluchtelingen die ik heb ontmoet, spraken eigenlijk alleen Syrisch, niet of nauwelijks Engels en al helemaal geen Duits. De Staatsanwalt zou me terugbellen, maar na twee dagen wachten heb ik nog steeds geen antwoord.

Bijzonder is natuurlijk ook dat een vluchteling uit een ver oorlogsgebied zo op de hoogte blijkt van de Duitse binnenlandse politiek. En waarom moet een agent een anonieme bron zijn? Wat is zijn belang? Dat zijn allemaal voor de hand liggende vragen die iedere verslaggever zou moeten stellen, voordat hij zijn verhaal publiceert. Maar die vragen zijn kennelijk niet gesteld. Trouwens, sinds wanneer geloven verslaggevers blindelings de politie? Het zou interessant zijn als een journalist vandaag aan deze „anonieme agent” vraagt: “waarom heeft u ons toen iets verteld dat nu niet waar blijkt te zijn?”

Voorzichtigheid met anonieme bronnen is temeer geboden wanneer het om een onthulling gaat die het nodige teweeg kan brengen. Iedereen wist dat Keulen grote repercussies zou hebben. Het is binnen de journalistiek omstreden, maar ik vind dat je als journalist altijd de afweging moet maken tussen het belang dat je met je publicatie dient en wat die publicatie kan veroorzaken.

Verantwoordelijkheid

Wie iets publiceert is verantwoordelijk voor wat zijn publicatie teweeg brengt. Vanzelfsprekend dient er een duidelijk causaal verband te bestaan tussen de publicatie en wat er daarna gebeurt. In de Keulse kwestie namen journalisten genoegen met anonieme bronnen. Te haastig promoveerden zij geruchten tot feiten. Ze aanvaardden willens en wetens de aanmerkelijke kans dat hetgeen zij publiceerden niet zou kloppen en zij daardoor een groep in de samenleving in diskrediet zouden brengen. In het strafrecht heet dat voorwaardelijk opzet.

Steven de Winter is oud-chef van de buitenlandredactie van NRC en bestuurslid Stichting Media-Ombudsman Nederland.

(19-2-2016)