Door Jan van Groesen
Nu ook in Brandenburg de algemene verkiezingen zijn gehouden, blijkt hoe terecht het was dat het Duitse weekblad Der Spiegel ruim een maand geleden een alarmerend verhaal publiceerde onder de titel “Wie faschismus beginnt”. De uitslag van de verkiezingen in deze Duitse deelstaat bevestigt de grote opgang die de extreemrechtse partij Alternative für Deutschland (AfD) de laatste jaren in de bondsrepubliek maakt en wat dit op termijn voor de rechtsstaat en de democratie kan betekenen.
Nadat de stemmen in Brandenburg bijna alle waren geteld bleek dat de regerende SPD ternauwernood de AfD achter zich kon houden (30,9% tegen 29,2 %). Uit de eerste analyses kon worden opgemaakt dat de SPD dit resultaat slechts kon behalen doordat kiezers van andere politieke partijen strategisch hadden gestemd om de AfD van een machtsgreep af te houden. Dit neemt niet weg dat in de Duitse politiek het woord alarmerend wordt gebruikt, omdat Brandenburg de heersende ontwikkeling benadrukt.
Twee weken terug vonden al verkiezingen plaats in de deelstaten Saksen en Thüringen waarbij de AfD zich voor de eerste keer electoraal zeer krachtig profileerde. In Saksen kon de christendemocratische CDU tegenover de AfD nog nipt de overwinning naar zich toehalen( 31,9% tegen 30,6%) maar in Thüringen kwam de extreemrechtse partij als grote winnaar uit de bus (32,8% tegen 23,6% voor de CDU). Het is de eerste keer sinds de Tweede Wereldoorlog dat extreemrechts in een Duitse deelstaat de verkiezingen wint.
Cordon sanitaire
Het is overigens niet toevallig dat de drie genoemde deelstaten in het oosten van Duitsland zijn gelegen. Het sentiment van de bevolking in het oosten van Duitsland is nog steeds niet positief over wat er in het westen van het land gebeurt. Een gevoel van achterstelling bij het westen floreert nog steeds sinds de periode van de DDR. Van (mee)regeren door de AfD is voorlopig echter nog geen sprake omdat in de Duitse politiek voor deze partij een cordon sanitaire is opgetrokken, waarvan overigens de bange vraag wordt gesteld hoe lang dit nog zal standhouden. De AfD reikt nu al naar enkele machtsinstrumenten die verreikende gevolgen kunnen hebben. Doordat de partij in Thüringen en in Brandenburg meer dan een derde deel van de stemmen heeft verworven, kan zij nu een beroep doen op de zogenaamde ‘Sperrminorität’, de bevoegdheid om grondwetswijzigingen en benoemingen van rechters voor het constitutionele hof te blokkeren.
Het verhaal van Der Spiegel beslaat tien forse pagina’s, is breed opgezet en kent een grote diepgang. De twee auteurs van het verhaal wijzen erop dat in de vaak emotionele en gepolariseerde discussies die tegenwoordig in westerse kringen over de inrichting van de samenleving worden gevoerd, men vaak terecht of ten onrechte verwijst naar de voorgeschiedenis die tot de Tweede Wereldoorlog heeft geleid. Der Spiegel is daarom bewust naar de oorsprong van het fascisme teruggegaan en heeft de vragen willen beantwoorden “kehrt der faschismus zurück? Ist er schon da? Und wenn ja, könnte er wieder verschwinden?”
Het kwaad herkennen
Het weekblad doet daarmee een goed onderbouwde poging het kwaad te herkennen. Het probeert aan te tonen wat fascisme is, waar de oorsprong van fascisme ligt en hoe het functioneert. Met verwijzing naar Jason Stanley, hoogleraar Filosofie aan de Amerikaanse Yale-universiteit, wijst het weekblad erop dat het moderne fascisme een leiderscultus is die een ontmoedigd land de wedergeboorte belooft. Ontmoedigd, omdat immigranten, linkse en liberale krachten, minderheden, homoseksuelen, vrouwen en de nieuwsmedia, de scholen en de culturele instituties zouden hebben overgenomen. Fascistische regimes, aldus Jason Stanley, beginnen als sociale en politieke bewegingen en partijen en worden eerder via electorale processen verkozen dan dat ze via een staatsgreep aan de macht komen.
Stanley hanteert tien kenmerken van het fascisme, waarvan de belangrijkste is dat “het fascisme liegt. De waarheid is het centrum van de democratie. Wie het hart uit de democratie wil halen, moet de mensen leren gewennen aan de leugen”. Fascistische propaganda, zo meent Stanley, stelt de tegenstander voor als een bedreiging van het eigen bestaan en zijn tradities. De leider legt vast wat waar is en wat fout is. Wetenschap en werkelijkheid tasten de autoriteit van de leider aan. Complexe vooruitzichten vormen een bedreiging. Het fascisme haat steden. Het zijn oorden van decadentie, van de elite, van de immigranten, van de criminaliteit. Het fascisme houdt de mensen voor dat hen een existentiële strijd wacht: je familie is in gevaar, je cultuur, je tradities. En de fascisten beloven dat zij je zullen redden.
Die heimlichen Hitler
Volgens Der Spiegel is de terugval naar het fascisme de oerangst van de moderne democratische samenleving. “Wat lange tijd ietwat hysterisch overkwam en onvoorstelbaar, schijnt intussen ernst te zijn en werkelijkheid. Wladimir Putins imperiale ambities. Narendra Modis nationalistische Hindoe-regering in India. De verkiezingszege van Giorgia Meloni in Italië. Marine Le Pens normaliseringsstrategie in Frankrijk, Javier Milei’s (presidents)overwinning in Argentinië. Viktor Orbans autocratische dominantie in Hongarije. De comeback van de FPÖ in Oostenrijk of van Geert Wilders in Nederland. (Der Spiegel wijdt in zijn stuk zelfs een aparte foto aan Geert Wilders (red.)). De AfD in Oost-Duitsland. Nayeb Bukeles autocratische heerschappij in El Salvador. De dreigende terugkeer van Donald Trump als president van de VS en de angst dat hij het in een tweede termijn werkelijk hard zal aanpakken. De overvallen van Britse bendes op onderkomens voor migranten. De opmars van neonazi’s in Bautzen (Saksen). De pandemie. De oorlog in Ukraïne”.
Na deze opsomming van extreemrechtse leiders, wijst het weekblad op “Die heimlichen Hitler” (de heimelijke Hitlers) een kaartspel dat als “Secret Hitler” in 2016 in Amerika werd geïntroduceerd. In het spel nemen de spelers de rol aan van liberalen en fascisten in de Rijksdag van de Weimar-republiek, waarbij e e n speler uiteindelijk Hitler wordt. Zoals de naam al doet vermoeden weet niemand wie Hitler is. Het doel van de fascisten is om binnen een bepaald aantal beurten de macht te grijpen, de liberalen moeten erachter komen wie de Hitler is en zijn machtsgreep voorkomen. Het spel is gemaakt met een knipoog, maar met een serieuze en actuele boodschap: hoe kan een democratie veranderen in een fascistische dictatuur?
Het Duitse weekblad voegt hier nog aan toe dat in mei 2016, toen Donald Trump als enige kandidaat van de Republikeinen voor de presidentsverkiezingen was overgebleven, de wereld verbluft was en ontsteld dat hij vervolgens met zijn spel van vrees, haat en woede het presidentschap had bemachtigd. De historicus Robert Kagan schreef toen al in de Washington Post “Zo komt het fascisme naar Amerika”.
Internationale media
Der Spiegel is een weekblad dat wekelijks met een oplage van 700.000 exemplaren een van de meest invloedrijke bladen is op het Europese continent. Het staat vooral bekend om zijn onderzoeksjournalistiek. Het is opmerkelijk dat de editie van het weekblad van half augustus, met het verhaal over het fascisme, weinig attentie heeft gevonden in de Nederlandse nieuwsmedia, zeker nu de media de burger zouden moeten helpen het kwaad vroegtijdig te herkennen. Überhaupt zouden de internationale media veel meer aandacht moeten besteden aan de opkomst van extreem-rechts wereldwijd door zaken te benoemen om het extreme karakter van de fascistische ideologie te onderstrepen.
De vraag moet volgens Der Spiegel zeker worden gesteld of een terugkeer van het fascisme dreigt. Over die mogelijkheid wordt in ieder geval serieus gediscussieerd: in de wereld van de politiek, in de media, onder de burgers, aan de universiteiten, in de denktanks, onder politicologen en filosofen. Herhaalt de geschiedenis zich? Is er sprake van een nieuw fascisme? Helpen historische analogieën? Waar is het fout gelopen? En zou het zo kunnen zijn dat de democratie behulpzaam is geweest een monster te scheppen waarvan ze zelf de grootste schrik heeft?, zo vraagt Der Spiegel zich af.
De verkiezingsuitslagen in Thüringen, Saksen en Brandenburg zijn een pijnlijke illustratie dat we de lessen van de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw nog niet goed hebben geleerd.
Jan van Groesen
25-9-2024