door Jan van Groesen

Ook zo benieuwd wie de nieuwe ombudsman van de Volkskrant wordt? De nieuwsgierigheid is opgewekt door de vertrekkende ombudsman Jean-Pierre Geelen zelf die de hoofdredactie van de krant adviseerde voor hem geen opvolger meer te benoemen. In zijn laatste column spreekt Geelen twijfel uit aan nut en effectiviteit van zijn ombuds-bestaan en suggereert hij die functie op te heffen.

Een functionaris die zichzelf overbodig acht is geen alledaags verschijnsel. Zeker niet als het een functionaris betreft wiens activiteit zich goeddeels in de publiciteit afspeelt. Wil een ombudsman bij een nieuwsorganisatie effectief kunnen opereren dan moet hij het hebben van een dialoog met het publiek, de lezer, de kijker, de luisteraar, en van openheid over journalistieke keuzes. Om daarmee de geloofwaardigheid van zijn medium te bevorderen.
De wijze waarop Jean-Pierre Geelen zijn advies aan zijn hoofdredacteur formuleert, roept de vraag op met welke intentie hij een aantal jaren zijn professie heeft uitgeoefend. Op z’n minst wekt hij met terugwerkende kracht twijfel aan de inhoud van zijn regelmatige columns en legt hij een forse hypotheek op het functioneren van zijn opvolger. Hij onderstreept zijn standpunt met de uitspraak in NRC Handelsblad van 10 oktober jl. “dat de lezers niet zitten te wachten op de waarheid”. Het dédain dat hij hiermee toont voor zijn publiek, valt zeer te betreuren omdat hij daarmee het instituut van nieuwsombudsman desavoueert en de betrouwbaarheid van het nieuwsmedium waaraan hij verbonden is niet werkelijk bevordert.

Geloofwaardigheid

Voorzover bekend heeft de hoofdredactie van de VK nog geen opvolger voor Geelen aangewezen, maar heeft ze wel aangekondigd de functie opnieuw te willen vervullen. Dat is goed nieuws. Het instituut nieuwsombudsman zoals dat al meer dan een eeuw bij nieuwsorganisaties in de gehele wereld functioneert is, mits goed ingevuld, van primair belang voor de geloofwaardigheid van de media en van de betrouwbaarheid van het nieuws. In een era die door nepnieuws wordt bezoedeld, is het een van de meest gepaste instrumenten om de nieuwsconsument nog het onderscheid te laten zien tussen realiteit en virtuele realiteit. En het afleggen van verantwoording aan de samenleving, een noodzaak waarin ook de Nederlandse nieuwsmedia niet erg bedreven zijn, wordt bij uitstek weerspiegeld door de functie van een ombudsman.
In het licht van de zelfregulering van de media heeft de ombudsman een dankbare taak, al moet daarbij wel aan een aantal voorwaarden worden voldaan. En daar schort het nogal aan. De Stichting Media-Ombudsman Nederland (MON) en Fontys Hogeschool Journalistiek hebben tien jaar terug onderzoek gedaan naar het functioneren van de nieuwsombudsman wereldwijd (“De nieuwsombudsman: waakhond of schaamlap?”). Daarbij bleek dat er van weinig uniformiteit sprake is en dat er veel wildgroei bestaat. In Nederland opereerden aan het begin van deze eeuw bij 12 nieuwsmedia een ombudsman, over het algemeen op basis van een statuut of een functie-omschrijving over onafhankelijkheid. Bij NRC Handelsblad is al een aantal jaren Sjoerd de Jong als ombudsman actief. Gezien de positieve reacties vanuit het journalistieke veld is De Jong er, in tegenstelling tot Jean-Pierre Geelen bij de Volkskrant, wel in geslaagd verbinding te leggen met zijn lezers om de rol te vervullen die van een ombudsman mag worden verwacht.

Kritische volger

Veruit de moeilijkste taak van een nieuwsombudsman is een kritische volger te zijn en zo nodig corrector van de journalistieke output van het eigen medium. De druk van het eigen medium op zijn functioneren is groot aangezien zijn journalistieke collega’s er niet van gecharmeerd zijn dat hij naar buiten toe fouten erkent die zij hebben gemaakt. Hij hangt als het ware hun vuile was buiten.
Het ziet ernaar uit dat Jean-Pierre Geelen op deze laatste taak is stukgelopen. In NRC Handelsblad zegt hij dat hij de meeste collega’s van de Volkskrant aardig vindt. “Dan is het lastig om te doen alsof je die kritische buitenstaander bent”. Geelen raakt hier aan het voornaamste element dat het al of niet succesvol functioneren van een ombudsman bepaalt, namelijk diens onafhankelijkheid cq onafhankelijk opereren. Op de onafhankelijke status van het instituut ombudsman is helaas wereldwijd nog veel af te dingen. Onderzoek geeft aan dat de positie van nieuwsombudslieden in West-Europa, de VS, Canada, Australië en Latijns-Amerika iets dichter bij het ideale beeld ligt dan bij nieuwsmedia in Oost-Europa, Azië en Afrika.

New York Times

Wie het ideale concept van een onafhankelijke ombudsman het meeste benaderde was de New York Times. De ombudsman van de NYT moest een ervaren journalist zijn die niet uit de eigen rangen mocht worden gerecruteerd. Hij/zij moest van buiten worden aangetrokken, kreeg een tweejarig contract (met de mogelijkheid van één verlenging) en moest na afloop van zijn contract de krant weer verlaten. Deze constructie stond garant voor volledige onafhankelijkheid en schraagde het gezag van de ombudsman. Ongelukkigerwijs kon dit overigens niet voorkomen dat er conflicten ontstonden tussen de ombudsman en de journalisten van de Times. De functie werd bij de NYT zelfs in 2017 opgeheven nadat ombudsman/vrouw Liz Spayd onder vuur kwam van enkele bekende Times-journalisten die ze in haar columns kritisch bejegende omdat zij niet publiceerden wat zij wisten over Donald Trumps verkiezingscampagne en de banden met Rusland.
Het instituut nieuwsombudsman heeft überhaupt moeite zich wereldwijd staande te houden. In een tijd van krimpende budgetten bij de nieuwsmedia en anderzijds de mogelijkheid van directe emailcontacten van de nieuwsconsument met journalisten, zijn nieuwsombudslieden kwetsbare doelen geworden voor kostenbewuste uitgevers. Vrijwel in de gehele wereld neemt het aantal nieuwsombudsmannen af. Zo ook in de Nederlandse journalistiek waar het aantal ombudslieden zich nu beperkt tot een zestal media. Voor de geloofwaardigheid van de nieuwsmedia, die toch al worden bekritiseerd en door sommigen zelfs als vijanden van het volk worden bestempeld, is dit een zorgelijke ontwikkeling.

Feiten en verzinsels

We leven in een wereld waarin het verschil tussen feiten en verzinsels steeds vager wordt en waarin steeds meer mensen dreigen te worden beïnvloed en vaak ook misleid met valse informatie zonder dat ze weten waar het vandaan komt. De voornaamste taak van de nieuwsmedia is en blijft de burger te informeren over wat zich werkelijk in de samenleving afspeelt. Om te voorkomen dat de leugen gaat regeren kan de onafhankelijke nieuwsombudsman daarbij niet worden gemist.
Het zou daarom zeer toe te juichen zijn als de leiding van de Volkskrant een nieuwe ombudsman benoemt, bij voorkeur in een constructie van onafhankelijkheid zoals de New York Times heeft gehanteerd. Het zou de Volkskrant sieren. De klaroenstoot die Jean-Pierre Geelen bij zijn vertrek heeft afgegeven, maakt de keuze van een opvolger echter niet eenvoudiger.
Jan van Groesen
Stichting Media-Ombudsman Nederland
(17-11-2019)