Het NOS-Journaal van donderdag 17 maart 00:00 uur onthulde dat IS plannen heeft om ook in andere Europese staten aanslagen te plegen. Maar wat werd er, nader beschouwd, nu echt “onthuld”

Allereerst bleek het NOS-Journaal zich te baseren op één bron, namelijk de Nationaal Coördinator Terrorisme en Veiligheid, Dick Schoof. Eén bron, dat is voor een journalist in het algemeen te weinig. Hier heeft die ene bron bovendien nog een uitgesproken belang bij publiciteit over deze materie. Terroristische dreiging is immers zijn reden van bestaan. Hoe meer aandacht voor dreiging, hoe meer reden voor zijn bestaan.

Een journalist zal zich altijd moeten afvragen waaróm aan hem/aan haar “nieuws” wordt verteld en welk belang de bron van dat nieuws hierbij heeft. Als er een bericht komt dat onderzoek heeft uitgewezen dat Coca-Cola toch niet schadelijk is voor de gezondheid, maakt het nogal wat uit of dat nieuws van de directie van Coca-Cola komt, of van de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA). Voor de geloofwaardigheid van informatie over terroristische dreiging gelden geen andere regels. Tenzij het NOS-Journaal voetstoots aanneemt, dat alles wat van overheidswege wordt gezegd, waar is.

Op 16 maart had de Nationaal Coördinator een persbericht gepubliceerd (zie: https://www.nctv.nl/onderwerpen/tb/dtn/actueeldreigingsniveau/). Voor de redactie van het NOS-Journaal aanleiding om een gesprek met de heer Schoof te hebben. Laten we ook even stil staan bij de kennelijke vanzelfsprekendheid waarmee een overheidsinstantie middels een persbericht toegang tot het NOS-Journaal “regelt”. Des te opmerkelijker, als bij nadere beschouwing blijkt dat er helemaal niets “nieuws” was te melden, zoals in het onderhavige geval.

Dus een gesprek met de Nationaal Coördinator. Het is televisie en dat vereist dat het gesprek gelardeerd wordt met beeldmateriaal. Dit is beeldvorming in letterlijke zin. De Nieuwslezer begint over IS-plannen voor meer aanslagen in Europa, zegt dat ook in Nederland de kans op een aanslag “reëel” is. De kijker vraagt zich natuurlijk af: waarom is dat zo?

Terwijl wij een video te zien krijgen van een bootje propvol vluchtelingen, legt de nieuwslezer uit: “Door onze open grenzen. Handig weten ze er gebruik van te maken. Of het nu met vliegtuigen of bootjes is, ze komen naar Europa. Volgens de inlichtingendiensten eenvoudig en ongezien in de asielstroom.”

Let even op het woordje “handig”. Kom ik zo op terug. Maar eerst: wat voor informatie wordt ons hier gepresenteerd? Je ziet vluchtelingen op een overvol bootje. Dus als de nieuwslezer “ze” zegt, zal het wel om die opvarenden in beeld gaan. Maar vervolgens blijkt, in de context van het bericht, dat met “ze” kennelijk gedoeld wordt op “handig” meevarende jihadisten. “Ze” komen “dus” in die bootjes om hier aanslagen te plegen.

En nu het bijwoord “handig”. “Handig” is een waardeoordeel. Waardeoordelen passen een verslaggever niet. Het is aan de lezer en, in dit geval, aan de kijker zich een oordeel te vormen, op grond van de door de journalist aangeleverde informatie. “Handig” wordt hier gebruikt in de zin van “gewiekst”, of nog negatiever: “uitgekookt”. Kijk, hier zie je een overvol bootje en jihadisten liften “gewiekst” mee. “Handig weten ze er gebruik van te maken”, zegt de nieuwslezer bij dit beeld. Niet: “gewiekst als IS-strijders zijn, zouden ze er gebruik van kunnen maken” – wat weliswaar tamelijk suggestief is, maar in elk geval nog ruimte voor twijfel openlaat – maar voor het Journaal is het een feit, “ze” doen het, want “ze” zijn “handig”. Echter: het enige bekende feit is, dat er nog steeds geen enkel bewijs is geleverd dat tussen de Syriërs op die overvolle bootjes ook jihadisten meevaren.

Natuurlijk zal er ook wel eens een crimineel tussen zitten. Sterker nog, het is geredeneerd vanuit statistische waarschijnlijkheid, nauwelijks denkbaar dat zich onder de Syrische vluchtelingen nimmer een crimineel bevindt. Maar dat zegt verder niets in algemene zin over “de” Syrische vluchtelingen. Als u in lijn 16 stapt is het alleszins aannemelijk dat zich in diezelfde tram ook een crimineel bevindt, maar die veronderstelling zegt niets in algemene zin over “de” passagiers van lijn 16.

Speciale eenheid

Het NOS-Journaal doet er dan qua beeld nog een schepje bovenop: na het overvolle bootje krijgen wij nu een groep zwaar bewapende, in het gelid staande, IS-strijders te zien. Tekst nieuwslezer bij dit beeld: “IS beschikt inmiddels over een speciale eenheid die aanslagen plant in Europa. Beter bekend als een plot”.

Wat wordt hier (afgezien van het plotse gebruik van het woordje “plot”) precies verteld? Dit moeten dus wel de mensen zijn die eerst “handig” op dat bootje zaten en nu een speciale eenheid vormen ergens in Europa. Een bekende cinematografische wet (van tv-journalisten mag je aannemen dat ze daarvan op de hoogte zijn) is immers dat er een samenhang bestaat tussen wat na elkaar is gemonteerd. Bijvoorbeeld: in de cockpit van een vliegtuig zien we een piloot een glas water drinken. Volgende shot: vliegtuigwrak. Kijker denkt: wat die piloot dronk zag er wel uit als water, maar was het wel water? In de filmmontage bestaat namelijk geen toeval.

De Nationaal Coördinator verschijnt nu in beeld en hij zegt: “We weten dat ISIS, zoals ook vroeger Al Qaida, er een speciale eenheid heeft om mensen op te leiden en te trainen en ook aan plotvorming doet, dat die plotvorming ook op Europa betrekking heeft, Nederland is een legitiem doelwit, en daardoor spreekt dat ook voor ons… draagt dat bij aan het dreigingsniveau dat wij op dit moment constateren.” De heer Schoof parafraseert zo een beetje het persbericht dat hij een dag eerder naar buiten bracht. Daarbij wordt hem geen strobreed in de weg gelegd door de verslaggever, want die zwijgt in plaats van een kritische vraag te stellen (Bijvoorbeeld: “Hoe weet u dat nou allemaal zo precies?” En: “Ik begrijp dat de dreiging op 9 november vorig jaar door u ook al, net als vandaag, als ‘substantieel’ werd gekwalificeerd. Waarom komt u nu dan weer met dat oude nieuws naar buiten?”)

Wat inhoudelijk opvalt, is dat wat het Journaal, door de combinatie van een bepaald beeld met bepaalde tekst, enkele seconden hiervoor suggereerde over “handig” in Griekenland aangespoelde terroristen, die alhier, bij ons in Europa, een speciale eenheid hebben opgericht, nu door Schoof wordt weersproken. Er is, volgens Schoof inderdaad een speciale eenheid is, maar die is dáár, ergens aan de overkant van de Middellandse Zee. Verwarrend. Een duidelijke verhaallijn neerzetten hoort toch echt bij de basisvaardigheden van de journalist. Die eenheid doet, zegt Schoof, aan “plotvorming”. Waarom vraagt de journalist niet: “Wat bedoelt u met ‘plotvorming’? Wat is dat?”.

Hoe het ook zij, die “plotvorming” heeft “ook” betrekking op Europa. En Nederland ligt in Europa. Dus dat is bedreigend. In een historisch debat met toenmalig CHU-leider Roelof Kruisinga maakte Marcel van Dam korte metten met dit soort logica: “‘Zo weet ik er nog wel een”, riep Van Dam in de Tweede Kamer uit: “Ik pas in mijn jas, mijn jas past in mijn tas, dus ik pas in mijn tas!’

F-16-bombardementen

Schoof is klaar en de kijker krijgt nu beelden voorgeschoteld van het interieur van een F16-cockpit gevolgd door (daarmee dus samenhangende!) beelden van bombardementen. Bij deze beelden leest de nieuwslezer de volgende tekst van de autocue: “De dreiging tegen Nederland is ondermeer toegenomen door de bombardementen die Nederland tegen IS uitvoert in Syrië. Maar het gevaar komt niet alleen van over de grens. Ook in eigen land liggen extremisten onder een vergrootglas. Zoals met de asieldiscussie. De oproep van Geert Wilders tot geweldloos verzet, wordt volgens Schoof misbruikt door een groep extremisten.”

Vraag: heeft Wilders inderdaad opgeroepen tot geweldloos verzet, zoals het NOS-Journaal nu als feit vermeldt? Nee, dat heeft Wilders niet gedaan. Wilders twitterde eind vorig jaar: “Geen AZC in Geldermalsen! #kominverzet.”  Vervolgens liepen de demonstraties in Geldermalsen – en in diverse andere plaatsen – enorm uit de hand, werd er steeds gewelddadiger tegen de komst en huisvesting van asielzoekers gedemonstreerd. Van (bijna) alle kanten werd Wilders daarop dringend gevraagd om afstand te nemen van dit geweld. Wilders’ reactie kwam, zoals voor hem te doen gebruikelijk, via Twitter (21 december 2015): “Politiek en pers kunnen de rambam krijgen. Neem zelf lekker afstand van jullie lafheid en verraad van Nederland aan de islam. Sukkels.”

Waarom kiest het Journaal ervoor om Wilders’ oproep “#kominverzet” te verzachten tot “de oproep van Geert Wilders tot geweldloos verzet”?

Intussen zien we Dick Schoof weer in beeld: “We zien ontwikkelingen in rechts en links, waarin we zeggen daar zit een mogelijkheid dat er meer geweld gaat ontstaan, en daar willen wij nu al voor waarschuwen. Want het is belangrijk om die geweldsescalatie nu al te stoppen, zodat het uiteindelijk niet uitmondt in gewelddadig extremisme of terrorisme.” Alsnog een nuancering, niet alleen maar moslims? Wij hebben dus ook onze eigen home-grown rechtse en linkse extremisten? Toch niet. Het Journaal kiest voor een andere toon ter afsluiting van dit item:

Beeld: jihadisten oefenen man-tot-man-gevechten.

Nieuwslezer: “Maar toch blijft de grootste dreiging komen uit de hoek van de jihadisten.”

Einde item.

Op grond van welke feiten en overwegingen het Journaal tot deze conclusie komt, wordt verder niet uitgelegd. Zo blijft de kijker met de vraag zitten: Welk “nieuws” werd mij hier nou eigenlijk gebracht? Wat in elk geval beklijft is dat de jihadisten zich “handig” tussen de vluchtelingen hebben gemengd en dat, als wij onze “open grenzen” maar weten te sluiten, wij ook de stroom jihadisten op weg naar Europa zullen tegenhouden. Is dat informatie, of suggestie?

Het hele item is te zien op: http://nos.nl/uitzending/13710-uitzending.html, van: 03:27 tot 04:57

Steven de Winter

(18-3-2016)