Door Jan van Groesen
Kunnen we ons democratische bestel nog lang in leven houden of moeten we ons voorbereiden op een toekomst waarin persvrijheid een reliek uit het verleden dreigt te worden? De actuele realiteit gebiedt ons om op deze vraag serieus te reflecteren.
Aanleiding hiervoor zijn de pogingen van twee westerse leiders om de politieke journalistiek te knevelen of monddood te maken. De banvloek die deze leiders willen uitspreken over een pluriforme en onafhankelijke pers, kunnen een rampzalig effect hebben op de liberale democratie zoals we die in het westen kennen. Terwijl Donald Trump zich inspant om zijn realiteit aan de Amerikanen te dicteren, tracht de kersverse Boris Johnson zich op identieke wijze in Groot-Brittannië te manifesteren. Beide leiders hanteren de sociale media om met hun achterban te communiceren, zodat ze de werkelijkheid zelf kunnen regisseren en kritische vragen kunnen omzeilen.
De internationale journalistiek staat überhaupt al flink onder druk nu de laatste jaren steeds meer leiders met een autocratische inslag opstaan die weinig van persvrijheid moeten hebben. De mondiale opkomst van China en de assertiviteit van Vladimir Putin zijn aan deze ontwikkeling niet geheel vreemd. Het is op zich al een bedreiging van de open samenleving die in het westen wordt gekoesterd. De jaarlijkse World Press Freedom Index geeft duidelijk de toename weer van repressie en de beteugeling van het vrije woord wereldwijd.
Alarmerend
Alarmerend is het als de persvrijheid gekneveld wordt in landen die we tot nu toe tot de gevestigde democratieën hebben gerekend. Maandag 3 februari trachtte een adviseur van Boris Johnson een aantal politieke journalisten te weren van een officiële briefing van de regering in Downing Street 10. Het onderwerp van de briefing was een toekomstig handelsverdrag van het VK met de EU, post-Brexit. Toen de adviseur de journalisten van o.m. de Mirror, de Huffington Post en de Independent beval het pand te verlaten, vertrokken de andere journalisten uit solidariteit met hun collega’s eveneens. Degenen die zich solidair verklaarden waren de collega’s van de BBC, van ITV, van de Guardian, de Financial Times, de Sun, de Telegraph en de Daily Mail.
Waarom juist de geselecteerde journalisten de toegang tot de briefing werd ontzegd, is niet duidelijk gemaakt. Het betrof hier een briefing die normaliter voor alle geregistreerde media toegankelijk is. De Guardian wijst erop dat “de taktieken van Downing Street 10 een echo vormen van die van Donald Trump in de VS”, van wie bekend is dat hij journalisten graag uitsluit en liever direct contact legt met zijn achterban. Volgens de Guardian vormen zij een escalatie van de spanning tussen Boris Johnson en de media, die de laatste weken fors is opgelopen. Vooral de BBC zet zich schrap voor een confrontatie met de regering, sinds Johnson aankondigde dat hij de subsidie aan de Britse publieke omroep wil stopzetten. De kwade genius achter Johnsons opkomende vete met de pers, lijkt Dominic Cummings te zijn, de controversiële adviseur van de premier, die de BBC eerder al omschreef als een “dodelijke vijand” van Johnsons Tory-partij.
Voorgekookte vragen
Na zijn aantreden lanceerde Boris Johnson zijn “Peoples PMQ’s”-zittingen waarin hij het publiek informeert door voorgekookte vragen via Facebook zelf te beantwoorden. Verder heeft zijn communicatieteam het zijn ministers verboden in het programma BBC Radio4 Today op te treden, evenals in Good Morning Britain van ITV. Volgens de Guardian hebben de bewindslieden te verstaan gekregen dat ze ook niet met politieke journalisten moeten lunchen. Recentelijk kwam aan het licht dat Cummings “een netwerk van spionnen” heeft ingesteld die moeten rapporteren of adviseurs van de regering met de media contact hebben.
Met deze greep op de politieke journalistiek treedt de Britse premier in de voetsporen van Donald Trump , een verwoed twitteraar, die zich via dit sociale medium direct tot het Amerikaanse volk richt.
Daarentegen zijn de dagelijkse briefings van en op het Witte Huis, die onder Trumps voorgangers de norm waren, geleidelijk aan uitgefaseerd totdat ze bijna een jaar geleden volledig werden stopgezet. De leden van het perscorps van het Witte Huis hebben nu al 210 dagen geen persbriefing meer gekregen. De press secretary van de president, Stephanie Grisham, gaf er als verklaring voor dat de briefings “ a lot of theater” waren geworden en dat de politieke verslaggevers er niet kwamen om informatie te vergaren “maar om beroemd te worden”.
De waarheid
Om deze informatiestop aan te vechten, hebben 13 voormalige persvoorlichters van het Witte Huis en het State Department onlangs in een open brief opgeroepen tot de terugkeer van de dagelijkse briefings. In de brief, verspreid op 10 januari, stellen de schrijvers dat “de Amerikanen de waarheid willen horen” en dat het land behoefte heeft aan betrouwbare informatiebronnen. Via sociale media daarentegen “kunnen wilde geruchten worden verspreid waarbij onze tegenstanders desinformatie in hun voordeel kunnen manipuleren”.
Stephanie Grisham wijst de oproep van haar vroegere collega’s echter resoluut af. Ze geeft demonstratief aan dat de pers meer toegang heeft tot deze president dan tot al zijn voorgangers en doelt daarmee vooral op de contacten van journalisten met de president op de south lawn van het Witte Huis. Maar volgens waarnemers kunnen deze contacten geen substituut zijn van dagelijkse briefings wegens Trumps notoire “freewheeling remarks and looseness with facts”.
Binnen de Amerikaanse journalistiek is het misnoegen groot over een leugenachtige president die de nieuwsmedia de vijand van het volk noemt en die door hem gehate journalisten tot “human scum” (menselijk uitschot) bestempelt. Dat Boris Johnson kennelijk deze aversie tegen de pers overneemt, is een omineus signaal voor de onafhankelijke journalistiek en een directe bedreiging van onze democratische waarden. We spreken hier van twee leiders van landen die tot nu toe als pijlers van het westerse democratische systeem werden gezien. De geschiedenis leert dat de stap van een democratie naar een autocratie snel is gezet.
Jan van Groesen
(22-2-2020)