door Jan van Groesen

 Vladimir Poetin voert wereldwijd een intense strijd om de bestaande rechtsorde te ondermijnen en het machtsevenwicht in het voordeel van Rusland te doen kantelen. Met deze strijd heeft de Russische leider al veel succes geboekt. De vraag is hoe lang het democratische systeem van de westerse wereld nog houdbaar is. En of de instrumenten van dit democratische westerse bestel, zoals algemene verkiezingen en referenda, nog voldoende geloofwaardig zijn wegens de inmenging vanuit het Kremlin. De waarheid heeft plaatsgemaakt voor de leugen.

Het waren bepaald geen alledaagse beelden. De Russische leider die op 15 mei 2018 zelf achter het stuur van een vrachtwagen kroop en met een rit van bijna 20 kilometer de eerste brugverbinding tussen het Russische vasteland en de Krim officieel opende. Het was de bezegeling van de annexatie van de Krim door Rusland. Een vijandige daad die aanvankelijk door vrijwel de gehele wereldgemeenschap werd afgewezen.

Hoewel deze inlijvings-act internationaal-juridisch van majeur belang is, heeft de maatschappelijke impact ervan, los van de stoerheid die Poetin zo graag etaleert,  in het westen betrekkelijk weinig aandacht gekregen. Weliswaar zijn niet veel landen vooralsnog bereid  de overname van de Krim formeel te erkennen, maar het staat nu wel vast dat even weinig landen in staat zijn de positie van dit schiereiland te doen terugkeren naar de status quo ante. Stilzwijgen is dan kennelijk het parool. Normaliter zou een dergelijke illegale inbreuk op de internationale rechtsregels tot een ferme reactie van de wereldgemeenschap hebben geleid. En dat is in dit geval ook kortstondig gebeurd, maar slechts met een resolutie in 2014 in de Algemene Vergadering van de VN en niet in de Veiligheidsraad waar Rusland zijn veto kan uitspreken. In de resolutie werd Moskou door de wereldgemeenschap veroordeeld, waarna sancties tegen Rusland werden ingesteld.

Diplomatie in ongerede

Maar de normaliteit is in het huidige tijdsbestek kennelijk uit het internationale verkeer verdwenen. Diplomatieke middelen om internationale geschillen op te lossen, hebben het laatste jaar veel van hun zeggingskracht verloren. De gespierde acties van Washington om eenzijdig afstand te nemen van internationale verdragen, maar vooral de botte, verbale uitstraling in het diplomatieke discours van de huidige president van de Verenigde Staten (zie de mislukte G-7 van begin juni), zijn hieraan niet vreemd.

Een verschuiving van de wereldorde, die op die brug vanachter het stuur van een Russische truck zo uitdagend werd gesymboliseerd, zou echter niet mogen worden geaccepteerd. Het is een inbreuk op het volkenrecht, het recht dat van wezenlijk belang is voor de handhaving van de ordening in de wereld. Na de vreselijke erupties van de Eerste en de Tweede Wereldoorlog heeft dit recht, in 1625  geïnitieerd door Hugo de Groot,  een nog steviger inplanting gekregen in het westerse rechtssysteem en draagt het er o.m. aan bij dat eenzijdige gebiedsuitbreiding en het gebruik van geweld daartoe tot het verleden zouden moeten behoren. Het optreden van de man uit het Kremlin illustreert hoe zwak deze internationale consensus kan zijn.

We weten natuurlijk dat Poetin geen alledaagse leider is.  In het voetspoor van zijn vader, die onder Jozef Stalin diende bij de gevreesde geheime dienst NKVD, de voorganger van de KGB, genoot hij zijn opleiding bij diezelfde KGB. Bij de buitenlandse inlichtingendienst van die organisatie  bedreef hij onder meer spionage-activiteiten met het verzamelen van militaire en politieke inlichtingen in de voormalige DDR. Wie zijn leerschool bij de KGB heeft gehad, is doordesemd van de boodschap dat je de ander moet wantrouwen om niet te verliezen. Deze mantra staat haaks op het diplomatieke gedrag zoals we dat in het westen kennen en dat juist op vertrouwen is gebaseerd. Al degenen in het westen die menen dat kritiek op het Kremlin wat al te gemakkelijk wordt geuit en neerkomt op russofobie, dreigen deze karaktertekening van Poetin in hun beoordeling over het hoofd te zien.

De annexatie van de Krim, waar mysterieuze groene mannetjes aanvankelijk de werkelijke intenties van Moskou moesten verhullen. De ingreep in Oost-Oekraïne, waarvan het Kremlin lange tijd krampachtig volhield dat er slechts Russische vrijwilligers op eigen initiatief aan deelnamen. En de voor het westen onverhoedse en brute militaire inmenging in de oorlog in Syrië. Aan deze reeks kan het neerhalen van de MH17 worden toegevoegd en de leugens die hierover vanuit het Kremlin worden verspreid. Poetin heeft ermee aangetoond dat hij zich weinig gelegen laat liggen aan de internationale gemeenschap. En dat de normen van het internationale recht niet aan hem zijn besteed. Eenzijdig acteren, verhullend en stiekem gedrag, verdraaiïng van de feiten en leugens zijn in de plaats gekomen van dialoog, van overleg en van vertrouwen in internationale afspraken. Van normen die decennia lang de vaste basis vormden van internationaal contact, zoals feitelijkheid, transparantie en geloofwaardigheid, is de geldigheid plotseling aangetast, zo niet volledig verdwenen.  De zogenaamde top van Helsinki tussen Vladimir Poetin en Donald Trump, in juli van dit jaar, leek een geheime conspiratieve tête-à-tête waar zelfs voor naaste adviseurs geen plaats was.

Einde van rechtsbestel

Men kan zich afvragen of er voldoende besef is van wat we in de westerse samenleving dreigen te verliezen. Wat in ieder geval op het spel staat is het democratische rechtsbestel dat vooral na de Tweede Wereldoorlog gestalte heeft gekregen en dat regelt hoe mensen en staten zich tegenover elkaar zouden moeten gedragen . De Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens, de instelling van normerende instituties als de VN, het IMF en de Wereldbank en het functioneren van de WTO en de Europese Unie hebben stabiliteit in de internationale gemeenschap weten te verankeren. Dit internationale systeem heeft een voor de wereldgeschiedenis ongekend lange tijd van rust en ordening gebracht, waaraan nu met de Krim-annexatie drastisch een einde dreigt te komen. En slecht voorbeeld doet kennelijk ook volgen. Het is omineus dat China zojuist de langste zeebrug ter wereld heeft gebouwd om de semi-autonome staten Hong Kong en Macau dichter aan zich te binden en wellicht op termijn volledig in te lijven.

Globalisering wordt vaak aangevoerd als een verklaring voor het veranderende wereldpaneel. De snelle opkomst van invloeden en verschijnselen die van verre komen, maakt de burger onzeker en schept een gevoel van onveiligheid. Mensen voelen zich in hun identiteit bedreigd en zoeken beschutting in nationalistische uitingen. En nationalisme is nimmer een houvast voor stabiliteit in de internationale gemeenschap. Maar de snelheid waarmee de verschuiving in de wereldorde nu zichtbaar wordt en de impact ervan op het gedrag van de burger, duidt  op een veel agressievere invloed. Het kantelende wereldbeeld is wellicht meer het resultaat van activiteit van het Kremlin om de westerse samenleving te destabiliseren. De Krim, Oost-Oekraïne en Syrië lijken deel uit te maken van een veel breder plan, dat cyber-warfare als een van de belangrijkste pijlers kent. Al deze activiteit draagt opvallend vaak een KGB- (nu FSB) stempel: de geheimzinnigheid waarmee de acties zijn omgeven, de indirecte werking ervan, de misleiding en de volgehouden ontkenningen die heel veel later leugens blijken te zijn.

Dat Moskou een dergelijke intentie huldigt is in het westen nog niet aan iedereen besteed.  Met name in extreem-rechtse en rechts-conservatieve kringen in Europa bestaat veel twijfel of men Moskou zo’n aanpak mag toedichten en of de werkelijkheid wellicht toch anders ligt. Dit geldt ook voor Nederland waar, niet in de laatste plaats in de journalistiek, over hysterie wordt gesproken als vermeende Russische inmenging in Nederland aan de orde is. Mogelijk dat de ontmaskering van vier Russische spionnen bij het OPCW-gebouw in Den Haag, geleidelijk aan enige bewustwording doet ontstaan over wat er werkelijk aan de hand is. Lees ook het bericht in NRC Handelsblad van 15 juli 2018 dat Russische trollen meer dan 900 nederlandstalige tweets hadden verspreid om anti-islam-sentimenten hier aan te wakkeren.

Uiteraard is spionage een activiteit van alle tijden en van vele landen, de westerse niet uitgezonderd. En pogingen tot beïnvloeding en/of inmenging dragen niet alleen een Russisch stempel, maar evenzeer dat van de VS, van Engeland, Frankrijk en andere landen uit de westelijke hemisfeer. Wie de signalen goed leest, ziet zich echter de contouren van een strategie van Poetin ontvouwen, die een veel grotere reikwijdte heeft en een directe impact op het wereldtoneel, zoals niet eerder waargenomen. Daarbij wordt vooral gebruik gemaakt van de digitale netwerken die over deze wereld zijn uitgespreid. De bemoeienis vanuit het Kremlin richt zich vooral op het plegen van inbreuk op democratische verkiezingen en referenda, niet alleen in de Verenigde Staten, maar ook in veel andere westerse landen. Naast Groot-Brittannië kunnen o.m. Frankrijk, Duitsland, Oostenrijk, Nederland, Spanje, Italië, Macedonië, Montenegro, Hongarije en Tsjechië worden genoemd. En dit is lang geen uitputtende reeks.

Een aantal van de feiten spreekt voor zich:

0 In navolging van de Amerikaanse inlichtingendiensten FBI en CIA, stelde de machtige Inlichtingencommissie van de Amerikaanse senaat op 16 mei 2018 vast dat Rusland zich in de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2016 heeft gemengd om Donald Trump te helpen. “There is no doubt that Russia undertook an unprecedented effort to interfere in our 2016 elections”, zo verklaarde senator Richard Burr, de Republikeinse voorzitter van de commissie, tezamen met zijn Democratische collega Mark Warner. “The Russian effort was extensive, sophisticated and ordered by president Putin himself for the purpose of helping Donald Trump and hurting Hillary Clinton”. De senaatscommissie baseerde zich o.m. op de bevinding dat vanuit Rusland miljoenen boodschappen met fakenews en honderden misleidende advertenties in Amerikaanse media werden verspreid, gericht op sleutelstaten in de VS waarvan men dacht dat Trump er een kans zou hebben.

0 Op 10 april 2018 erkende Facebook dat Cambridge Analytica, een Britse onderzoeksorganisatie, de data van 87 miljoen mensen, waarvan 70 miljoen Amerikaanse accounts,  had misbruikt om de Amerikaanse verkiezingen te beïnvloeden. Cambridge Analytica was, zoals een collega het uitdrukte “de baby van Steve Bannon “, de extreemrechtse Amerikaanse activist die van januari tot augustus 2017 fungeerde als de voornaamste strateeg en adviseur van president Trump. Cambridge Analytica had goede connecties met de aan het Kremlin gelieerde Russische oliegigant Lukoil, die interesse toonde voor de wijze waarop data werden gebruikt om Amerikaanse kiezers te beïnvloeden.

0 Een woordvoerder van Cambridge Analytica erkende kort nadien dat zijn bedrijf ook stevig meehielp de uitkomst van het Britse referendum ten gunste van een Brexit om te buigen. Juist deze week maken Amerikaanse en Britse media er melding van dat de belangrijkste Britse financier van de leave-campagne zeer nauwe contacten had met de Russische ambassadeur in het Verenigd Koninkrijk en mogelijk vanuit Rusland veel geld heeft ontvangen om zijn anti-Brussel-veldtocht te kunnen bekostigen.

0 Mark Zuckerberg, de CEO van Facebook, heeft toegegeven dat zijn netwerk is gebruikt om verkiezingen in het westen te ontregelen. Op 10 april 2018 tijdens een hoorzitting van de Amerikaanse senaat en op 22 mei in een hoorzitting van het Europese parlement in Brussel  bevestigde hij dat Facebook was gebruikt om met tientallen miljoenen valse accounts en met fakenews het referendum over Brexit en de verkiezingen in de VS, in  Frankrijk en in Duitsland te beïnvloeden. Op 18 juli zei Zuckerberg desgevraagd dat hij bewijzen had gezien van Russische pogingen om verkiezingen te beinvloeden. “These are real things, these are not things that someone made up” aldus de Facebook-man.

0 De Franse president Emmanuel Macron fulmineerde op 29 mei 2017 ,staande naast Poetin, dat Russische staatsmedia de Franse verkiezingen hadden trachten te beïnvloeden door het verspreiden van propaganda en leugens.

0 Op 4 sept. 2017 werd bekend dat de website van de Duitse bondskanselier Angela Merkel , voorafgaand aan de Duitse verkiezingen, veelvuldig was aangevallen door Russische hackers.  Volgens Julia Kloeckner van de CDU waren er zo’n 3000 aanvallen op de website. Het merendeel van de aanvallers had een Russisch ip-adres.

0 Dan Coats, the Director of National Intelligence van de Verenigde Staten, zei op vrijdag 7 juni 2018 in Frankrijk dat de Krim, Oost-Oekraïne en  inmenging in verkiezingen ” bewuste en weloverwogen acties zijn die een massale aanval van Poetin vormen op the rule of law, op westerse idealen en op democratische normen””

0 Tijdens een bijeenkomst van inlichtingendiensten op 17 mei 2018 in Berlijn zei Hans Georg Maassen, de voorzitter van het Bundesamtes für Verfassungsschutz, de Duitse binnenlandse veiligheidsdienst, dat de Russen de separatisten in Spaans Catalonië hebben geholpen. “Het gaat dan niet zozeer om financiële hulp maar om propaganda en desinformatie”.

0 Op diezelfde bijeenkomst in Berlijn beschuldigde Andrew Parker, het hoofd van het Britse MI5, dat Rusland verantwoordelijk was voor de “roekeloze” vergiftiging van de Skripals in het Engelse Salisbury. Volgens Parker neemt het Kremlin deel aan “deliberate,, targeted, malign activity intended to undermine our free, open and democratic societies”. Naar zijn zeggen is de noodzaak groot “to shine a light through the fog of lies, half-truths and obfuscation (verduistering) that pours out of their propaganda machine”.

0 De Nederlandse minister van Defensie Ank Bijleveld deelde op 14 okt. 2018 in een tv-optreden mee dat Nederland in een cyber-oorlog verwikkeld is met Rusland.

Publiciteit inlichtingendiensten

Het gebeurt zelden dat inlichtingendiensten en namens hen politici zelf de publiciteit zoeken. Het behoort juist tot het wezen van dergelijke diensten dat zij in het geheim opereren. Dat zij desondanks het afgelopen jaar in gezamenlijkheid (zie ook optredens van AIVD-chef Rob Bertholee in College Tour en andere tv-programma’s) hebben besloten bij herhaling naar buiten te treden, zoals de Nederlandse Militaire inlichtingendienst MIVD na de ontmaskering van de spionnen bij het OPCW-gebouw, is een signaal dat de Russische inmenging acuut bedreigend en alarmerend wordt geacht.

De bedreiging die vanuit Rusland wordt gevoeld is verklaarbaar, mede gezien de uitstekende relaties die Moskou heeft opgebouwd, in een aantal gevallen vergezeld van financiële ondersteuning, met vrijwel alle populistische bewegingen of partijen in de westerse wereld. Als we het rijtje afgaan, doemen in dat beeld de namen op van Altright, de extreem-rechtse en racistische organisatie in de VS, UKIP (Brexit) in het Verenigd Koninkrijk,  het Front National (Le Pen) in Frankrijk, de Afd in Duitsland, het Vlaams Belang in België, de PVV en het Forum voor Democratie in Nederland, de extreemrechtse Gouden Dageraad in Griekenland,  de rechtse Zweden Democraten, de extreemrechtse FPÖ die in Oostenrijk aan de macht is (Poetin ging in Wenen met de FPÖ-minister van Buza dansen op haar bruiloft), de Catalaanse separatisten, de linkse Vijfsterrenbeweging en de uiterst rechtse Lega Nord die in Italië de regering vormen. Caroline de Gruijter schreef al op 16 febr. 2017 in NRC Handelsblad hoe Poetin de populisten van Europa gebruikt om het liberaal-democratische westen te ondermijnen.

Cyber warfare

Hoe doet Rusland dit en waarom onderscheidt het zich in hoge mate van wat landen in het westen aan beïnvloeding en inmenging elders trachten uit te oefenen?

Naast de bestaande traditionele vormen van het vergaren van inlichtingen met satellieten in de ruimte en spionnen op de grond, heeft het Kremlin sinds vier jaar een grote vernieuwingsslag gemaakt van de geschreven en audiovisuele nieuwsmedia in Rusland. Het tv-kanaal Russia Today werd omgedoopt tot RT, een meertalig tv-netwerk dat met veel geld werd gemoderniseerd tot een Russisch CNN. RT heeft vestigingen in veel steden in de wereld. Tevens werd in 2014 de nieuwsorganisatie Spoetnik in het leven geroepen, de opvolger van het persagentschap RIA Novosti. Spoetnik is een internationale multimediale organisatie, met kantoren in vele landen, die uniek is gepositioneerd als leverancier van alternatief nieuws, lees nieuws vanuit een Russisch perspectief. Daarnaast is er een audiovisuele tak Radio Spoetnik genaamd die in 30 talen uitzendingen verzorgt. Van de ambities van het Kremlin met deze nieuwsorganisaties maakt men in Moskou geen geheim. Woordvoerders van het Kremlin deelden drie jaar terug al mee dat  Rusland niet langer de westerse dominantie van de nieuwsstromen in de wereld accepteert (denk aan CNN, de BBC, Reuters, Agence France Presse, de New York Times, Associated Press etc) . Het Kremlin wil dat voortaan de Russische invalshoek in gelijke mate wereldwijd aan bod komt als die vanuit de westerse wereld.

Dat de criteria van wat nieuws is in Moskou anders worden gedefinieerd dan in de democratische landen in het westen is algemeen bekend. RT en Spoetnik worden vooral ook ingezet om propaganda uit te dragen, nepnieuws te verspreiden en bij te dragen aan misleiding, beïnvloeding en inmenging in andere landen.

Aan alle vormen die tot ontregeling en ondermijning van het westen worden ingezet, kunnen de laatste jaren digitale instrumenten worden toegevoegd die door Moskou op unieke wijze worden ingezet. Het gaat dan om een viertal internet-tools waarmee vele tientallen miljoenen valse boodschappen van misleiding en nepnieuws worden verspreid, vooral om westerse verkiezingen en referenda te beïnvloeden en het westen te ontregelen. Het zijn:

1. het hacken van duizenden accounts van organisaties en personen in westerse landen om op misleidende wijze informatie te verwerven of systemen te dereguleren. De Russen gebruiken daarvoor vaak de schuilnamen Fancy Bear of Cozy Bear, die echter snel voor andere schuilnamen kunnen worden ingewisseld.
2. het versturen van tientallen miljoenen valse boodschappen en nepnieuws via sociale media als Facebook, Twitter, Google en Instagram. Dit geschiedt door een organisatie die in Sint Petersburg opereert onder de naam Internet Research Agency. Bij dit IRA werken naar schatting tussen de 100 en 150 ict-bollebozen, die als Russische trollen uitstekend met internet overweg kunnen. Rond de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2016 werden met deze valse boodschappen 126 miljoen Amerikaanse burgers bereikt, zijnde 40 procent van het electoraat.
3. het plaatsen van honderden opruiende en misleidende advertenties via sociale media, bestemd voor specifieke bevolkingsgroepen , bijvoorbeeld de evangelicals in de VS, om deze bij verkiezingen tot een bepaalde keuze te brengen.
4. het inzetten van Kaspersky, Russisch antivirussoftware dat in het westen populair is en door 400 miljoen mensen wordt gebruikt in hun tablets en iPhones, maar dat zich als spionage-gereedschap blijkt te gedragen. Reden voor veel overheden in het westen, waaronder de Nederlandse, om halverwege dit jaar met deze antivirussoftware te stoppen.

Het zijn al deze internet-tools die leiders in het westen ertoe brengen te spreken van een cyber-oorlog met Rusland. De Europese Unie heeft in maart 2015 een eenheid opgezet, East Stratcom Taskforce genaamd, om de desinformatiecampagne vanuit Rusland te pareren, maar het is erg moeilijk de wereldwijde activiteit van het Kremlin te bestrijden.

Hulp van Trump

Het lijdt geen twijfel dat Vladimir Poetin zich in deze aanpak van ondermijning en destabilisering van de westerse wereld enorm geholpen weet door de verkiezing van Donald Trump in de VS. Met de eenzijdige opzegging van het Klimaatakkoord van Parijs, evenals van het nucleaire akkoord met Iran en met zijn ondiplomatieke gedrag in internationale fora heeft Trump de zorgvuldig opgebouwde transatlantische verhoudingen goeddeels gesloopt, wat door het Kremlin zal worden toegejuicht.

In hoeverre Donald Trump de trekpop is van Poetin, zoals door internationale media wel wordt beweerd, zal wellicht duidelijk worden uit het onderzoek van de Amerikaanse speciale aanklager Robert Mueller naar de banden van Trump met Rusland.  De betrouwbaar geachte Amerikaanse journalist Craig Unger, beschrijft in zijn boek House of Trump, House of Putin dat Trump al jaren zaken doet met Russische maffiosi die nauw samenwerken met Poetins geheime dienst en dat de Russen daarmee het Witte Huis in hun macht hebben gekregen.

Duidelijk is in ieder geval dat het rechts populisme inmiddels in de VS en in Europa zoveel aanhang heeft verworven dat het tot een grote rechtse beweging zou kunnen uitgroeien die veel sympathie voor Poetin koestert. Steve Bannon, die momenteel door Europa reist om zo’n conservatief platform te smeden, zei op 5 juli in een interview met Nieuwsuur dat “Europa het centrum is van een populistische, nationalistische opstand”. Sommige westerse commentatoren vrezen inderdaad voor een as Populisten-Poetin-Trump en vragen zich af of het westen deze zal overleven.

Het huidige westerse rechtssysteem en de bestaande internationale diplomatie hebben hun waarde voor de stabiliteit van de wereld bewezen en zullen allicht niet ijlings verdwenen zijn. Maar het destabiliserende gewroet van Poetin roept wel de terechte vraag op of instrumenten van een democratisch systeem bij uitstek, zoals verkiezingen en referenda, die zo breed worden verstoord, nog voldoende geloofwaardig kunnen zijn. En zo nee,  wat daarvoor in de plaats moet komen.  De Britse premier Theresa May zweert bij het Brexit-referendum, terwijl geleidelijk steeds meer informatie naar boven komt over grote Russische bemoeienis daarmee, vergelijkbaar met die in de VS. Politieke leiders in het westen zouden zich moeten afvragen of deze vorm van raadpleging van de burger wegens de externe en wellicht zelfs interne misleiding en manipulatie, nog wel werkelijk de wil van het volk weergeeft.

Jan van Groesen

(14-11-2018)